Быел Җиңү бәйрәмен 74 нче тапкыр каршылыйбыз. Гадәттәгечә, укылган китапларны, инде әллә ничә тапкыр каралган фильмнарны, әби-бабаларыбызның сөйләгәннәрен искә төшерәбез, балалар белән җырлар өйрәнәбез, шигырьләр ятлыйбыз, парадка чыгабыз, “Үлемсез полк” акциясендә катнашабыз… Кыскасы, бәйрәм ел саен күңелле генә диярлек үтеп китә, ә кайбер проблемалар, ни кызганыч, үзгәрешсез кала бирә. 1941–1945 елгы Бөек Ватан сугышы музей-мемориалы җитәкчесе, Хәрби-тарихи фәннәр академиясе әгъза-мөхбире Михаил Черепанов белән әнә шул хакта әңгәмә кордык.
– Михаил Валерьевич, яу кырында батырларча һәлак булган миллионнарча совет офицерлары һәм солдатлары әле бүген дә “хәбәрсез югалган” дип йөртелә. Балалары, туганнары мондый хәлгә берничек тә риза түгелләр. Бу хакта редакциягә дә хатлар күп килә. Нәфрәтләнеп язалар…
– Мин бу проблеманы моннан өч дистә еллар элек Казан университетының “Кар десанты” отряды сугышчылары исеменнән күтәреп чыккан идем. Кызганыч, әлеге сорау хәзер дә үзгәрешсез кала. Дөрес, бүген Россия Оборона министрлыгының махсус сайтларында мәгълүматлар булырга да мөмкин. Әмма “Сезнең әтиегез сугышчан бурычын үтәгәндә батырларча һәлак булды” дигән сүзләрне аларның тол хатыннарына яисә балаларына, оныкларына җиткерүче оешма юк.
– Район хәрби комиссариатлары бу эшкә ни дәрәҗәдә вәкаләтле? Ничек кенә булмасын, һәр район, һәр авыл үз кешеләре турында күбрәк белә бит.
– Сүз дә юк. Әмма мондый гаять дәрәҗәдә күләмле, шул ук вакытта вак эшне башкару өчен штат расписаниесендә бер генә урын да каралмаган. Монда бит һәлак булган меңнәрчә кеше турында сүз бара. Татарстаннан фронтка китүчеләрдән 200 мең тирәсе бүгенгә кадәр хәбәрсез югалган дип санала. Менә сез аларның югалганнарына ышанасызмы? Юк. Кайда алар? Әллә барысы да хыянәтче булганмы? Юк. Чөнки андыйларның да аерым исемлеге бар. Әллә дошманнар ягына чыгып, бүген чит илләрдә яшәп яталармы? Андыйлар да берәм-сәрән генә булырга мөмкин. Россия буенча хәбәрсез югалганнар саны тагын да зуррак, билгеле.
Иленә хыянәт иткәннәр турында аңлашыла: алар белән тиешле органнар шөгыльләнә. Ә калганнарын һәлак булучылар исемлегенә кертеп булмыймыни? Төрекмәнстанда, мәсәлән, ышанасызмы-юкмы, минем инициатива белән диярлек шушы эш эшләнде. Хәбәрсез югалган төрекмәннәр турында мәгълүматлар туплап, Төрекмәнстанның Сугыш ветераннары комитетына тапшырган идем. Анда республика Президентының әтисе фамилиясе дә бар. Шуннан соң ил башлыгы барлык хәбәрсез югалганнарны һәлак булучылар исемлегенә кертергә дигән күрсәтмә бирде. Күп кенә Европа илләрендә дә бу мәсьәлә күптән инде уңай хәл ителгән. Әйтергә кирәк, фронтта хәбәрсез югалган кешене, әгәр бернинди компромат та булмаса, һәлак булучылар исемлегенә кертү мәсьәләсен теләсә кайсы район дәрәҗәсендә хәл итеп була. Әмма бу хакта белмиләр, күрәсең, вакыт үткәч, йөрүне кирәк дип тә тапмыйлардыр. Сугышта ятып калган солдат балаларының иң яшенә бүген 80 тирәсе бит инде. Оныклары да олыгаеп килә.
– Бу каршылыклар финанс белән бәйлеме?
– Хәбәрсез югалган солдатны һәлак булучылар исемлегенә күчергән очракта дәүләт туендыручысын югалту буенча аның гаиләсенә пенсия түләргә тиеш.
– Сугышта катнашкан хәрбиләрнең хезмәт хакын варисларына кайтару турындагы сүзләр дә заманында шактый шау-шу куптарган иде…
– Ул вакытта 2 миллион 600 кенәгәнең Үзәк банкта ятуы турында хәбәр иттеләр. 2014 елдан әлеге исемлек яшерен булудан туктарга тиеш иде. Әмма бүгенгә кадәр бик күпләрнең хезмәт хакын да, пенсиягә өстәмәләрне дә алганы юк.
– Теге яки бу белешмә алырга теләүчеләргә сугышта ятып калган туганы турында беренче чиратта мәгълүмат кирәк. Бу җәһәттән эзләнү эшләре ничек бара?
– Россия буенча оештырылган эзләнү хәрәкәте сугыш барган урыннарда хәрби археология эшләре алып бара. Әмма бу өлкәдә дә проблемалар күп. Беренчедән, мондый отрядларда катнашучыларның күбесе – ирекле ярдәмчеләр. Бу исә эзләү эшен билгеле бер системага салуда кыенлыклар тудыра. Нәтиҗә булсын өчен, табылган кешеләрнең исемлеген төзеп, архив булдырып, туганнарына хәбәр итү эшен оештырырга кирәк. Республикабызда да “Ватан” дип аталган оешма эшләп килә. Әмма, минемчә, алар бу эшнең мөһимлеген аңлап бетермиләр. “Үлемсез полк”, “Юнармия” кебек яшьләр оештырган хәрәкәтләр дә күбрәк фотолар, солдат хатлары, экспонатлар җыю белән генә мәшгуль.
– Сез күзаллаган системаны булдыру өчен эшне нидән башларга?
– Авылларда һәм районнарда, хәбәрсез югалган якташларны ачыклап, сораштыру үткәрергә кирәк. Казандагы Бөек Ватан сугышы музей-мемориалында яки Җиңү паркында урнашкан “Хәтер китабы” мемориалында һәр районга хәбәрсез югалган якташларының исемлеген алырга мөмкин. Әлбәттә инде, бу эшне алып бару өчен һәр район безнең ярдәм белән белгеч әзерләсә, әйбәт булыр иде. Россия Оборона министрлыгының “ОБД Мемориал” һәм “Память народа” сайтларында үз якташларыңны табарга, моның өчен мәктәп балаларын да, ирекле төстә ярдәм итүчеләрне дә җәлеп итәргә кирәк. “Подвиг народа” сайтында бүгенгә кадәр тапшырылмаган бүләкләр иясез ята. Шул мәгълүматларны туганнарына булса да тапшырып каласы иде. Бервакыт шулай Буа районында без, фронттан исән кайтып, бакыйлыкка күчкән бер ветеранның бүләк кәгазен улына тапшырдык. Ул шунда: “Әти фронттан бернинди бүләксез кайтты. Бу хакта сүз чыкса, оялып, башкалардан күзен яшерә иде. Югыйсә аның бүләкләре булган, яралану сәбәпле, тапшырылмыйча гына калган икән. Ә ул гомере буена кимсенеп яшәде. Хәзер менә бүләкне әтиемнең каберенә илтәм. Соң булса да, читенсенмичә яшәргә кирәк булганлыгын белеп торсын”, – диде.
– Ялгышмасам, әсирләрне сугышта катнашучыларга тәңгәлләштерү эше дә Татарстанда башланды бугай.
– 1994 елда бу эш Татарстан Президенты Минтимер Шәймиев инициативасы белән эшләнде. Сугыштан кайткан әсирләргә таныклык тапшырдылар. Дөрес, алар кызыл түгел, яшел төстә. Әмма барыбер үзеңне кеше итеп сизәргә мөмкинлек бирә. Аларга кайбер өстенлекләр дә каралды. Андый кешеләр ул вакытта Татарстанда 50 мең тирәсе иде. Бер елдан, Татарстаннан үрнәк алып, Борис Ельцин бу эшне Россия күләмендә тормышка ашырды. Аңлашыла ки, әсирлектә булган һәр кешене дошман итеп күрү – гомумән, ялгыш караш. Мәсәлән, Советлар Союзы Герое Михаил Девятаевны алыгыз. Муса Җәлил турында әйтеп тә тормыйм.
– Михаил Валерьевич, 28 томлык сугышта һәлак булганнарның “Хәтер китабы”н, 19 томлык сәяси репрессия корбаннары “Хәтер китабы”н төзү мәрәкәсеннән соң сез электрон “Хәтер китабы”на керештегез. Монысына, мөгаен, тиз генә нокта куелмас. Гомумән, аны төзү идеясе ничек барлыкка килде?
– Бу эшне Казан мэриясенең төзелеш буенча идарәсенә тапшырганнар иде. Мин анда методист булып эшлим. Без студентлар, мәктәп укучылары, халык белән күп очрашулар оештырабыз. Зуррак аудиториягә чыгарга кирәк дигән фикер, гадәттә, әнә шул вакытларда пәйда була. Әлбәттә инде, бу җәһәттән Җиңү паркында сугышта катнашкан каһарманнарыбызның исем-фамилияләрен мәрмәр тактага уеп язарга булыр иде. Әмма, иманым камил, анда язылган исем-фамилия генә берни бирмәячәк. Шуңа күрә дә электрон “Хәтер китабы” төзү кулайрак дип күрәм. Анда табылган мәгълүматны теләсә кайсы вакыт кертергә, кызыксынган кешеләргә ачып карарга, танышырга мөмкин. Һәр якшәмбе көнне иртәдән кичкә кадәр Җиңү паркында үзем кизү торам. Шул җәһәттән әйтер сүзем дә бар. Белешмәләр алырга яки нәрсәдер тапшырырга 9 Май көнне генә килмәсеннәр иде. Без ел әйләнә эшлибез.
– Миңа сез бернинди ялсыз эшлисез кебек тоела.
– Төп эш урыным – Бөек Ватан сугышы музей-мемориалы. Анда бүген үзгәртеп кору эшләре бара. Ә “Хәтер китабы”ына өстәмә мәгълүматлар җыю төп эшчәнлегемә керми. Шуңа күрә ял көннәрен сарыф итәргә туры килә.
– Сезнең кебек фанатларча эшләр өчен, бу эш белән кечкенәдән шөгыльләнергә кирәктер, мөгаен.
– Шулай булды да. Минем бабам Черепанов Михаил Иванович, әйтергә кирәк, миңа исемне аның хөрмәтенә куйганнар, 1941 елны әсирлеккә эләгә. 1943тә Бельгиядә шахтада эшләгән җиреннән качып китә. Бабам беренче булып немец крестьянына юлыга, ул аңа матди яктан ярдәм итә, юл күрсәтә. Мин башта, бик кызыксынып, бабам турында документлар җыйдым. 9 нчы сыйныфта укыганда мәктәптә Дан музеен оештыру һәм экспонатлар җыю эшен йөкләделәр. Минем өчен зур горурлык иде бу. Аннан университетта “Кар десанты”на кереп киттем. 1981 елны беренче тапкыр Бөек Новгородка бардык. 1996 елда Санкт-Петербургта булырга туры килде. Менә шунда мин Нева елгасы ярында җир өстендә диярлек совет солдатларының сөякләрен күрдем.
– Эзләнү отрядларының казынуына җирле халык ничегрәк карый?
– Ничек карасын инде? Өнәп бетермиләр. Әле дә хәтерлим, 1981 елда Бөек Новгородта күргән хәлләрне мәгълүмат чаралары аша бөтен дөньяга диярлек җиткергәч, безгә бик нык үпкәләгәннәр иде. Җирле хакимиятнең, җирле халыкның битарафлыгын күрсәтү була бит инде. Әмма мин дәшми кала алмадым. Хәзер дә солдат сөякләре өстендә бакча утырталар, йортлар салалар. Коточкыч күренеш бит бу! Ә халыкара кагыйдәләр буенча, сугыштан соң өч ел үтүгә, яуда ятып калган һәр солдатның исеме ачыкланып, күчереп күмү эшләре тәмамланырга тиеш иде.
- Татарстаннан Бөек Ватан сугышына 700 меңгә якын кеше киткән. Яртысы әйләнеп кайтмаган. Шуларның 200 мең тирәсе бүгенгә кадәр хәбәрсез югалган дип исәпләнә. Россия буенча хәбәрсез югалганнар саны – 5 миллионга якын. Хыянәтчеләр дип исәпләнгәннәре – 700 мең тирәсе. Димәк, 4 миллионнан артык солдатның язмышы әлегәчә билгеле түгел.
( Фәния Әхмәтҗанова «Ватаным Татарстан”, /№ 66, 09.05.2019/)
Фото: ТИ