Татарстан авылларында “Чиста су” программасы белән ел саен йөзләрчә чакрым суүткәргеч торбалар салына, яңа скважиналар бораулана һәм су башнялары сафка баса. Әмма эссе җәй көннәре җитү белән кайбер авылларда тагын шул су проблемасы килеп баса. Шуңа да җәй үтеп барганда редакциягә бер-бер артлы шундый хатлар килүе табигый да кебек.
“Хөрмәтле редакция! Кушкуак авылы чишмәсеннән Иске Чүпрәлегә эчәргә яраклы су линиясе үткәрелгәннән соң, бик шатланган идек. Ун километр арадан су кертү бик тиз булмаса да, халык чишмә суын түземсезлек белән көтеп алды. Урамнарга су колонкасы куелды, өйләргә су кертелде. Өйләренә кертә алмаганнар суны колонкадан алды.
Башта бу эшләрне җитәкчесе Шамил Хафизов, директорлар советы рәисе Шәүкәт Алиуллов булган район коммуналь хуҗалыгы предприятиесе башкарды. Өйләргә су кертү чыгымнары бүгенге кебек бер кесәдән икенчесенә акча биреп түгел, ә предприятие кассасы аша эшләнде. Бәясе дә күңелләрдә ризасызлык тудырмады.
Район коммуналь хуҗалыгы җаваплылыгы чикләнгән “Чүпрәле коммуналь челтәре” җәмгыяте итеп үзгәртелгәч, хәлләр нык үзгәрде. Әллә җаваплылыгы чикле булу, әллә бөтен эш шәхси кулларга күчүе сәбәплеме, авылларда су кертү бәяләре торган саен арта барып, кайчандыр 3-4 меңлек чыгымнар 30 мең сум һәм аннан да артты.
Өең каршыннан үткән су линиясен тоташтырган өчен генә дә әллә никадәр акча түләргә туры килә. Башкарылган эшләр өчен “Чүпрәле коммуналь челтәре” директоры Рамил Хисамиев акчаны үзе җыйгач, ничек шикләнмисең?
Бәяләр арткач, су кертергә теләүчеләр кимеде. Тик монда да җаен таптылар. Озакламый, Иске Чүпрәле авылы халкы суны урлый дип, урамдагы 200дән артык колонканы сүтеп алып, металлоломга тапшырдылар. Сусыз калганнарны 30-40 мең сумга өйләренә су кертергә мәҗбүр итү шулай булды.
Без бу турыда район җитәкчеләренә хәбәр иткәннән соң, тикшерүләр дә булды. ОООны бетереп, МУП “Прогресс” һәм “Перспектива” предприятиеләре итеп үзгәрттеләр. Тик оешма җитәкчеләре генә үзгәрмәде.
Бу хатны су кертүне үзләре өчен табыш чыганагына әйләндерүчеләргә карата бернинди чара күрелмәвенә йөрәкләребез әрнегәнгә язабыз”.
Яңа Чүпрәле авылында яшәүче 12 кеше имзалаган икенче хатта да сүз су кертү маҗаралары турында бара.
“Без, “Санта-Барбара” бистәсендә яшәүчеләр, үзебез дә инде чит ил фильмындагы хәлләргә төшеп барабыз. Көтмәгәндә-уйламаганда, өйләребезгә кертелгән су линиясенә параллель итеп урамның икенче ягындагы җирләрне казып бәрделәр һәм торбалар салып, яңа линия үткәрергә керештеләр. Бу эшнең башында элегрәк елларда Чүпрәле районы башкарма комитетында, хәзерге вакытта су кертү оешмасында эшләүче Шәүкәт Алиуллов тора.
Югыйсә 12 ел элек урамнарга су линиясе үткәргәндә, нәкъ менә ул полиэтилен торбаларның 100 ел хезмәт итәчәген әйткән иде. Узган ел эш урынын алыштыргач, торбалар да яраксызга чыкты микәнни?
Дөрес, ул халыкны җыеп, яңа линия кирәклеген аңлатырга тырышты. Халык баштарак аңлап та бетермәде. Эшләп торган су торбаларын алыштырып, ни өчен яңадан су кертүнең хикмәтен соңыннан гына сизендек, чөнки өйләргә суны яңадан тоташтыру хәзерге вакытта 20-30 мең сумга төшәчәк.
Шәүкәт Алиуллов – тәҗрибәле кеше. Ничек итеп акча эшләүнең серләрен яхшы белә. Бюджеттан бирелгән акчаны шулай саксыз тоту тиешме икән? Иске торбаларны урыны-урыны белән генә алыштырган очракта никадәрле акчаны әрәм итмәскә була иде бит.
Хәзер инде бездә чын-чынлап “Санта-Барбара”: аптырауның аргы ягында калдык. Урамның ике ягында ике су линиясе. Икесе дә эшләп тора. Яңа линиядән суны тоташтырмас идең, су трассасын эшләп бетердек дип, акт язылса, иске трассаны туктатып куймаслармы? Аннары шул ук Шәүкәт Алиуллов янына барып, 20-30 мең сумга су кертергә туры килмәсме? Тик ул кадәр акчаны каян аласы? Авыл кешесе өчен аз чыгым түгел бу. Бездәге хәлләрне үзегез килеп тикшерсәгез иде”.
Менә шундый ике хат. Игътибар иткән булсагыз, аларда сүз бер үк җитәкче – Шәүкәт Алиуллов турында бара. Шәхси йортларга су кертү буенча тиешле документларны рәсмиләштерми генә, ягъни эшләнәсе эшләрнең күпмегә төшәчәге турында белгечләр тарафыннан расланган смета-калькуляциясез, ике якның үзара килешүе һәм предприятиенең кассасына илтеп түләнгән акча квитанциясе булмый торып, халыктан акча җыюлары, урамнардагы су колонкаларын сүтеп алулары, бер мәртәбә сулы булган кешеләрне икенче кабат су кертергә мәҗбүр итүләре, әлбәттә инде, Чүпрәле халкын гына түгел, безне дә гаҗәпләндерде. Шәүкәт әфәнденең үзен күрү безгә насыйп булмады – ашыгыч эш белән каядыр чыгып китте, диделәр.
Соңгы вакытта “Перспектива” дип үзгәртелгән муниципаль унитар предприятие җитәкчесе урынбасары Марат Ханҗәров фикеренчә, “Гаеп атта да, тәртәдә дә бар. Редакциягә хат юллаган Иске һәм Яңа Чүпрәле авылында яшәүчеләрнең кайберләре суүткәргечләргә шланглар тоташтырып, тәүлек буе су агызалар. Ай саен бирелә торган 27 мең кубометр суның яртысыннан артыгы бәрәңге бакчаларын сугаруга киткәч, аны каян җиткерәсең? Билгеле инде, бу вакытта кайберәүләр суга интегә. Аварияләрнең дә күбесе саксызлык нәтиҗәсендә килеп чыга. Урамнарга икенче су линиясен үткәрергә туры килде”.
Менә шундый җиңел генә җавап. Әлбәттә инде, кулдан-кулга акча алуны әйләнеп үтми хәле юк “Перспектива” вәкиленең. Закон бозуларны, телгә бик оста булсаң да, аклап булмый. Бу кадәресе аңлашыла. Әмма район җитәкчелеге нәрсә уйлый бу тәртипсезлекләр турында?
Күптән түгел билгеләп куелган район башлыгы Марат Гафаровның сүзләреннән аңлашылганча, аның бу эшкә катнашы юк – вакыйгалар ул үз вазифасына керешкәнче булган. Әмма райондагы хәлләр өчен бүген бит нәкъ ул җавап бирә. Эт – эткә, эт – койрыкка принцибы белән дәвам иткәндә, районда бу проблеманың беркайчан да хәл ителәсе юк. Бу очракта да хәлне ачыклау эшен район башлыгы (ул бер үк вакытта Чүпрәле авыл җирлеге җитәкчесе дә) үзенең урынбасары Рамил Низамовка йөкләде. Без аның белән хат авторлары яшәгән “Санта-Барбара” бистәсенә бардык, су кертүнең кыйммәтлегеннән зарланган кешеләрне тыңладык. Урамның бер ягыннан иске су торбалары үткәрелгән, икенче ягыннан яңалары салынган. Икесе дә эшләп тора.
Ләкин ике су торбалы булган Яңа Чүпрәле авылыннан башка районның дистәләрчә авылы, шул исәптән Иске һәм Яңа Ишле, Яңа Кәкерле, Югары һәм Түбән Каракитә кебек авылларны сулы итү проблемасы да бар бит әле.
Дөрес, бу юнәлештә авылларда эшләнгән эшләр дә аз түгел. Соңгы вакытларда гына да 100 чакрымнан артык су линиясе үткәрелгән, җир асты сусаклагычлары, су суырту станцияләре, янгын сүндерү гидрантлары ясалган. Моның өчен республика бюджетыннан махсус 112 миллион сум акча бирелгән. Шул рәвешле эштәге кайбер чатаклыкларга күз дә йомып булыр иде шикелле. Әмма бүген халыкның кыргый капитализм шартларына керешеп китәрлек җае гына чамалы икән бит. Моңарчы су кертеп калган пенсионер кабат шушы эш өчен 20-30 мең сумны кайдан алырга тиеш?
Дөрес, ул бәяләрне киметеп тә була икән, диләр. Әйтик, үзең торбасын, башка кирәк-яракларын сатып алып, кайбер эшләрне үзләре үк башкарганнар арзанрак түли.
– Сусыз яшәп булмый бит. Күпме дисәләр дә, түләргә туры килә. Каршы яктан үтүче линиядән өемә су үткәрергә үзем дә булыштым. Ике яшь кенә малай эш җаен белми, азапланып беттеләр. Шулай булса да, 20 мең сумнан артык түләргә туры килде, – диде җор телле Фәрит Хисаметдинов.
Су кертүчеләрнең барысы да диярлек шәхси йортларга су кертү өчен матди чыгымнарның нигезлеме-түгелме икәнлеген төгәл генә белми. Кулларында су кертүче предприятие тарафыннан расланган калькуляция, смета документлары, кассага түләү турында квитанция дә юк. Йорт хуҗалары сүзләренә караганда, “күпме сорасалар – шуның кадәр түләгәннәр”.
Аннан килеп, районның алда әйтеп үтелгән дистәләрчә авылы чиста суга интеккәндә, аерым бер авылда су линиясендә аварияләр булгалый дип, эшләп торган линияне алыштыру ул кадәр үк кирәк микән? Югыйсә полиэтилен торбаларга 12 ел эчендә әллә ни булмагандыр. Белгечләр әйтүенчә, андыйлар металлдан эшләнгән торбалардан да чыдамлырак, хәтта 90-100 ел эчендә дә череми.
Шулай да, шәхси йортларга су кертүнең нинди дә булса тәртибе булырга тиештер бит инде? Әлеге сорауга ачыклык кертү өчен озак еллар дәвамында Чүпрәле районы коммуналь хуҗалыгы предприятиесе директоры булып эшләгән Шамил Хафизовның фикерен дә белештем.
Аның әйтүенчә, Чүпрәле районында шәхси хуҗалыкларга су кертү бәяләренең чагыштырмача кыска гына вакыт эчендә 3-4 мең сумнан 30-40 мең сумга җитүе һич кенә дә законлы гамәл түгел.
– Һәр эшнең үз җае булган кебек, шәхси хуҗалыкка су кертүнең дә тәртибе бар. Иң элек башкарылачак эш күләмен ачыклау кирәк. Шуның нигезендә хезмәтне бәяләү, ягъни калькуляция һәм предприятие белән йорт хуҗасы арасында үзара килешү төзелә. Башкарылган эш өчен акча кулдан кулга түгел, предприятие кассасына түләнергә тиеш, – ди ул.
Хәер, мондый тәртип булуын Чүпрәле районы авылларында шәхси хуҗалыкларга су кертү белән шөгыльләнүче предприятие җитәкчеләре дә яхшы белә булыр. Су кертү тәртибе, чыгымнар күләме турында йорт хуҗаларына аңлату да җитми. Болганчык суда балык тотуы җиңелрәктер шул.
Камил Сәгъдәтшин Чыганак һәм фото: Ватаным Татарстан