Көндез шәһәр транспортында халыкның азрак йөрүеннән файдаланып, сырхауханәдән яңарак кына чыккан дус хатыным Рәсимә янына барып, хәлен белеп кайтырга уйладым. Дәрвишләр бистәсенә юл тотучы кызыл автобуска кереп урнашуга, юан ботларын ямьcез итеп як-якка аерып, каршы як утыргычтагы ике урынны бер итеп җәелгән хатынны күреп алдым. Шактый зур гәүдәле, мул күкрәкле, кабактай зур башлы, кырык биш яшьләр чамасындагы хатын, сәдәфләре коелган соры курткасының керле чабуларын җилбәгәй җибәргән. Кесәсеннән яртылаш эчелгән сыра шешәсе тырпаеп тора, күзләре сәер елтырый, үзе черек тешле зур авызында әвәләп, лач-лоч китереп, чертләтә-чертләтә сагыз чәйнәп бара. //Татарстан яшьләре//
Салонда кеше юк диярлек. Ике-өч тукталышны сүзсез генә узгач, комач йөзле хатын чәерен авызыннан алып тәрәзә рамына ябыштырды да, бераз карлыкканрак, әмма көчле тавыш белән кычкырып җырлап җибәрде:
Тала, тала, тала, тала,
Тала ике беләгем,
Талмас иде лә беләгем,
Яна минем йөрәгем….
Миңа аның матур тембрлы, бормалы-бизәкле тавышы үтә дә таныш кебек тоелды. “Кайда ишеткән идем соң әле?” – дип баш ваткан арада, бераз салмыш хатын, җырлаудан туктап, елауга күчте. Елап туйгач, элекке танышын очраткан сыман, яшьле күзләрен мөлдерәтеп миңа күтәрелеп карады. Аның хисләрен кем белән дә булса бүлешеп, эч серен бушатасы килүе йөзенә чыккан иде. “Мин Эльза исемле”, – диде дә, җавап бирүемне дә көтмәстән, моңсу тавыш белән сөйли башлады.
– Апа, миннән дә бәхетсезрәк кеше бармы икән бу дөньяда? – диде ул, көрсенеп. – Ятимлектә үстем. Ирләремнән уңмадым. Беренчесе көнләшеп үзәк-бәгыремә төште, кыйнады. Аерылдым. Икенчесе үтә чыккан саран иде, ияртеп килгән кызымны күралмады. Шуннан ризык кызганды. Аннан да китәргә мәҗбүр булдым. Өченчесе – төрек иде, Хуҗабәк исемле төзүче. Бер дә начар кеше түгел иде дә, ашказанына чыккан яман шештән бик иртә китеп барды. Ул үлгәч, төрекләр мине аның Киров районындагы фатирыннан пыр туздырып куып чыгардылар. Хәтта телевизор белән киң караватыбызны, кер юу машинасын, савыт-сабамны, кышкы киемнәремне дә алып чыгарга өлгермәдем. Мин Хуҗабәкне җирләү мәшәкате белән Төркиягә киткән арада, йозакны алыштырып куеп, безне уртак торагыбызга кертмәделәр. Ирем безнең ил кешесе түгел иде шул, аның белән законлы рәвештә язылышып яшәмәгәч, уртак балабыз булмагач, үз хокукларымны яклый алмадым. Эшчеләр тулай торагында 13 квадрат метрлы бүлмәм бар иде. Төрекләр фатирдан куып чыгаргач, кызым белән янәдән шунда әйләнеп кайтырга мәҗбүр булдык. Ул чакта мәктәптә (!) эшли идем әле мин. Урыс балаларына татар теле укытып азапландым. Алар безнең телне өйрәнергә атлыгып тормый шул. Кирәксенмиләр. Чирек ахыры саен ата-аналарның мәктәпкә килеп, мине эт итеп сүгеп китүеннән туйгач, башымны юләргә салып, укучыларымның барысына да уңай билге тезәргә тотындым. Болай кылануымны завучыбыз сизеп алып, директорга әләкләде. Җитәкчелек белән борчак пешми башлагач, эшемне алыштырып, базарга сату итәргә чыктым. Кышкы салкында ката-туңа көнозын урамда басып торганда үпкәмә суык тимәсен өчен, башкалардан күрмәкче, аз-маз гына аракы йоткаларга керештем. Кайвакыт арттырыбрак җибәргәләдем ахрысы. Исереп кайтып авуларым ешайгач, инде буй җиткән кызым белән арабыз бозылды. Аңа үпкәләрлегем юк: исерек ананы кем хөрмәт итсен? Былтыр мине айнытмакчы булып, мәҗбүриләп табибка алып барды. Кодлаштырды. Эчмәгәч, яшәүдән бөтенләй кызык тапмый башладым. Сүлпәнләндем. Эшем артка тәгәрәде. Сатуда җитмәүчелек килеп чыккач, хуҗам гафу итмәде. Дүрт ягың кыйбла дип, эш урынымнын өреп кенә очырды. Кайтып кызыма зарланган идем, хәлемә кермәде. Хәсрәтемне юарга дип, иртән менә шушы сыра шешәсен күтәреп кайткан идем, бердәнбер кызым бүлмәбездән куып чыгарды. “Шайтаныма олак, исерек пәри, бүтән күземә күренәсе булма! Бүгеннән син миңа әни түгел!” – дип артымнан кычкырып калды.
– Йа Аллам, инде кая барырсың икән, сеңелем? – дип соравыма, Эльза ирен чите белән елмаеп кына куйды:
– Кайгырмасана, апа, илдә чыпчык үлми. Клыки авылында балачак дустым бар. Хатыны күптән вафат, бала-чагасы юк, ялгыз яши. Йортына ничек тә сыйдырыр әле.
Автобустан төшкәч, үргә каршы җәяү тәпиләгәндә, Эльза турында уйланып бардым, җаныма тынычлык иңмәде. Әрәм булган бичара. Яралы язмыш колы. “Кыз чагында бар да матур, каян килә ямьсез хатын?” дигән йөремсәк гыйбарә исемә төште. Эльза да, баш ташлап эчә башлаганчы, болай ук шөкәтсез, нурсыз хатын булмагандыр. Ә тавышы ничек матур!
Йөрәк чиреннән яңа тернәкләнеп килүче Рәсимәнең фатирына килеп кергәч, эчке халәтемнең киеренкелеген сиздерергә теләмәсәм дә, хисләремне яшереп кала алмадым, күрәсең.
– Сиңа ни булды? Төсең киткән. Авырыйсыңмы әллә? – дип каршылады ул мине.
Юлда ишеткән-күргәннәрем турында тәфсилләп сөйләп бирдем. Берәүнең дә сандыгы буш түгел шул. Бүгенге көндә зур заводта технолог булып эшләүче Рәсимә ахирәткәем дә чиксез борчулы. Зур тетрәнү кичерүе урынга еккан иде аны. Ярый, табиблар ярдәме тигән. Яшьли яратып кавышкан, утыз ике ел бергә гомер кичергән ире, өч кызының атасы, чәчләренә чал кергәч, Рәсимәне зар елатып, яшь хатынга чыгып китте. Дустымның фикеренчә, гаиләнең таркалуына, иреннән бигрәк, ул үзе гаепле.
– Иң зур ялгышым: ирем мине яратып өйләнде, шунлыктан беркайчан да хыянәт итмәячәк, балаларым белән мине ташлап, беркая да китмәячәк, дип сансызланып, үз-үземне карамавымда, аңа тиешле җылылыкны биреп бетерә алмавымда, – ди Рәсимә. – Үзең беләсең, күп вакытым командировкаларда, юлда узды. Төшемле, гаиләгә файдасы зур дип, эшемне юкка алыштырмаганмын. Бөтен көчемне эшемә һәм балаларыма гына биреп, дөрес яшәмәгәнлегемне хәзер генә аңладым. Үз-үзен хөрмәт итмәгән эш колын, хезмәтчене кем яратсын соң? Очрашып йөргәндә, һәркайсыбыз сөйгәненә матуррак күренергә тырыша. Бергә яши башлаган мәлдә, үз кимчелекләреңне эчкәрәк яшерәсең. Ә тормыш арбасын җигелеп тартканда, үзара мөнәсәбәтләрдә ихласлык артса да, үз-үзеңә игътибар кими, иркәләнү-назланулар икенче планга күчә шул. Ә ир-атлар чибәрләргә тартыла. Табигатьләре шундый. Алларында дәртләнеп биеп, күз, бил уйнатып, елмаеп торучы җилбәзәкләргә күз аталар. Минеке дә үз кулы астында эшләүче, утыз яшен яңа тутырган ялгыз чибәркәйгә капланды…
Көн иткәндә ирдә дә, хатында да мин-минлек баш калкыта бит ул, үз сүзем сүз булсын дип, бер-береңә юл куймаган, теләсә-нәрсә әйтеп ташлап, җанны биздергән чаклар да булгалап куя. Эштән күңел кителеп кайткач, бөтен ачуымны иремнән, балаларымнан алган вакытларымны яшермим. Әйтерсең, кәефем төшкәнгә, эшем уңмаганга алар гаепле… Сайлаган парыңның сиңа игътибары, күңел җылысы җитми башладымы, яныңнан юкка чыгасын көт тә тор икән. Хаталануымны авыз пешкәч кенә аңладым…
Зур, зәңгәр күзләреннән бәреп чыккан ачы яшьләре дустымның сула төшкән яңаклары буйлап тәгәрәште. Ихластан кызгандым мин аны. Тынычландырырга өметләнеп, берсеннән-берсе саллырак дәлилләр тездем:
– Борчылма әле шулкадәр. Тормышың җитеш, торырга йортың, ашарга ризыгың, юанырга эшең бар. Иң мөһиме – терелеп, аягыңа баскансың. Йөрәгеңне сакла! Син ялгыз түгел бит. Бер дигән кызларың, оныкларың өзелеп тора үзең өчен. Кеше алдында абруең зур. Эшеңдә хөрмәт итәләр. Тәлгатеңнең дә башына тай типмәгәндер. Җете кызыл тиз уңа, диләр. Күрерсең, башын иеп әйләнеп кайтачак ул яныңа.
– Ахирәткәем, иреңнең кадерен бел. Җылы сүзләреңне, йөрәк назыңны кызганма, берүк. Янәшәдәге кешеңне Ходай бүләге дип сана. Олыгаеп килгән мәлеңдә язмыш сезне юкка гына очраштырмаган, шуны онытма! – дип озатып калды мине Рәсимә.
Бер көн эчендә гыйбрәтле ике язмышның шаһиты булдым. Хаталардан беребез дә хали түгел. Адәм баласы, егылса да, янәдән торып баса, язмышыңа ни язылган булса, шуны күрми хәлең юк.