Россиядә ел саен меңнән артык авыл юкка чыга. Татарстанда соңгы 80–100 елда 1200 авыл картадан югалган. Күптән түгел Татарстан Югары Советының дәүләт төзелеше һәм җирле үзидарә буенча комитеты утырышында, республикада инде яшәеш тукталган 47 авыл исәптә тора, дисәләр, туган якны өйрәнүчеләр, бу сан тагын да күбрәк булырга мөмкин, ди.
Бүген комсомол алымы эшләми
Әле бит болар бөтенләй яшәүдән туктаган авыллар гына. Кеше саны аз калган, үлемгә дучар ителгәннәре Россия күләмендә тагын да күп. Татарстанда да авыллар картая. Эреләндерү, оптимальләштерү сәясәте нәтиҗәсез калмый, алар авыллар язмышында турыдан-туры чагылыш таба.
Бүген авылларда яшәүчеләр генә моның белән килешергә теләми. Сәясәтне дә, авылдан шәһәргә агылучы яшьләрне дә аңлап бетермәүчеләр күп. Юкса бу инде бүгенге генә проблема түгел. Элек тә яшьләр шәһәргә тартылган. Аларны туктату өчен ул чактагы урыннардагы җитәкчелек комсомол юлламасы белән дигән “битлек” астында чыгарылыш укучыларын сыйныфлары белән авылда мәҗбүри калдыру адымына барган. Документларын бирмәү, рөхсәтсез киткәннәрнең әти-әниләренә “көн күрсәтмәү” ише залимлекләр дә күп кылынган. Шушы алым дәвам иткән елларда авылларда кадрлар белән проблема булмаган, мәҗбүрият ничектер гадәти төсмер алган (әле дә шул елларда калучылар – төп көч). Дөрес, “чыбыркы” янәшәсендә “прәннек” тә кулланылган: авылда калучы яшьләргә мөмкинлекләр дә, өстенлекләр дә булдырырга тырышканнар, авыл саен кибетен, мәктәбен, клубын, колхоз үзәкләренә балалар бакчалары төзегәннәр, аларга дип төзелгән фатирлар белән яңа урамнар да барлыкка килгән…
Башка районнар белән чагыштырганда Балтачта әле дә хәлләр түзәрлек, авыллар төзек, юк-юкта яшьләр дә калмый түгел. Кайтучылар да бар. Әмма инде соңгы елларда бу проблема биредә дә сизелә башлады. Район, авыл җитәкчеләрен дә шактый борчуга сала бу хәл. Күптән түгел урыннардагы җитәкчеләр, яшьләр, активистлар катнашында шушы темага зур сөйләшү дә үткәрделәр. Бергәләшеп, ни өчен яшьләр авылда калырга теләми, аларны ничек калдырырга, кайтарырга, дигән сорауга җавап эзләделәр. Ниятләре, фикер-тәкъдимнәрне өйрәнеп, конкрет чаралар күрү иде.
Башта ук шунысын әйтим: сәгатьләр буе барган бу сөйләшүдән әзер рецепт табылмады. Хәер, юк та бугай андый рецепт. Фикерләр төрле булган кебек, аны чишү юллары да төрле, ахрысы.
“Безнекеләр – үзебезгә”
Гаҗәп бит, бер авылда нинди генә мөмкинлекләр булса да, яшьләр калмый. Шул ук вакытта шул ук авыл янәшәсендә бер үк шартларда диярлек яңа урамнар барлыкка килә.
– Бездә элекке гадәтләр югалмады, авылыбыз егетләре күбрәк үзебезнекеләр белән гаилә кора, читтән алып кайтучылары, үзләре читтә эшләүчеләр дә йортны авылда җиткерә, әнә шундый яшь гаиләләребез белән соңгы елларда гына өр-яңа бер урам барлыкка килде, – ди районның бердәнбер мари авылы булган Улисьял старостасы Валентин Максютов. – Бездә халык җирдән аерылмады, бер сәбәп, мөгаен, шундадыр.
Бу урында Кукмара районындагы Пчеловод авылын да мисалга китерәсе килә. Без инде әлеге искитмәле керәшен авылы кешеләренә сокланып, берничә тапкыр яздык. Аларда да нәкъ Улисьялдагыча: бар халык эшле, шөгыльле, кызлар үз авылы егетенә кияүгә чыга, егетләр үз авылы кызына өйләнә… Нәтиҗәдә олы юлның теге ягында инде икенче Пчеловод барлыкка килә…
– Без авылларда очрашкан саен шушы теманы кузгатабыз. Яшьләр еш кына, калыр идек, авылда эш юк, диләр. Шул ук вакытта районда 200гә якын вакансия бар. Безгә бигрәк тә төзелешкә, авыл хуҗалыгына эшчеләр җитми. Юкса төзелеш – шактый акчалы тармак, авыл хуҗалыгында да хәлләр начар димәс идем. Районга кирәк булган һөнәрләр буенча укытмыйбыз, балалар дөрес һөнәр сайласын өчен дөрес юнәлеш бирү җитми, – ди район Советы рәисе урынбасары Наил Сабирҗанов.
– Миңа калса, мәктәптә үк һөнәр бирү юнәлешен көчәйтергә кирәк. Укытучылар үзләре үк имтиханнарга тырышып әзерләнергә куша, нәрсә, авылда каласыгыз киләмени, дип куркыта. Балаларны кечкенәдән авыл хуҗалыгы предприятиеләренә, эш урыннарына экскурсияләргә алып бару да нәтиҗәле булыр иде. Алар анда бүген нинди шартларда эшләүләре турында белми дә бит. Дөрес, бу очракта алда барган, шартлары булган, эш тиешенчә оештырылган урынга алып барырга кирәктер, – дип үз фикерен белдерә Ләйсән.
“Егерме булса, җитәр иде”
“Кызыл юл” хуҗалыгы җитәкчесе Фердинанд Хәйруллин унбишенче ел рәис булып эшли. Аңа кадәр шәхси эшмәкәр булган.
– Без Нөнәгәр мәктәбендә укыганда мәктәпнең иске генә “ДТ” тракторы бар иде. Ел буе шуның белән мәш килдек. Мәктәпне тәмамлаганда механизатор таныклыгы алуыма шундый сөенгән идем. Хәзер балалар мәктәп елларында техниканы күрми дә. Аларда бу кызыксыну каян килсен? Авылда яшьләр калмауда эш урыннары, тиешле шартлар булмауны бер сәбәп итеп күрсәтәләр. Бездә, мәсәлән, теләгән кешегә эшнең беткәне юк, һаман киңәябез, зураябыз, әйтик, бүген 1000 башлык савым залы булган ферма төзелә. Эшчеләр дә, яшь белгечләр дә кирәк. Бер дигән фатир салып куйдык. Киров өлкәсеннән ирле-хатынлы белгечләр килде. Хуҗалык белән таныштырдык, балалар бакчасын, мәктәпне күрсәттек. Аларның берсе – элеккеге рәис өе, икенчесе – Киров өлкәсеннән моннан фәләнчә ел элек күчереп салынган бина. Шуларны күрделәр дә: “Монда бит безнең балаларга бернинди уңайлыклар юк”, – дип китеп бардылар. Дөрес, алардан соң тагын бер гаилә күченеп яши башлады. Мин аларга яңа бакча һәм мәктәп вәгъдә иттем… Авылларда яшьләрне менә шушындый шартлар тудырмыйча, калдырып, кайтарып булмый. Сүз уңаеннан, быел гына авылыбызга өч гаилә күченеп килде, әле тагын килергә җыенучылар бар. Хезмәт хакы да бу очракта шактый зур роль уйный. Мин эшкә килгән яшь белгечтән: “Күпме хезмәт хакы кирәк?” – дип сорыйм. “Егерме булса, җитәр иде”, – диләр. 24 мең сум түлибез. Бу исә гомере буе эшләгән белгечләрдә бераз ризасызлык тудыра инде, аларны да аңлап була, әмма яшьләрне башкача кызыктырып булмый, – ди ул.
“Шәһәр һәм клуб ерак, хезмәт хакы аз”
Әлеге гаять четерекле мәсьәләгә карата республиканың башка районнарында яшәүчеләрнең дә фикерләрен белештек. Алар да шул ук сүзләрне кабатлый. Мәсәлән, Азнакай районының Мәнәвез авылында яшәүче өч бала әнисе, мәдәният йорты директоры, районның иң актив кешеләренең берсе Гөлназ Исламова фикеренчә, яшьләргә шәһәрдәге кебек үк шартлар тудырырга, инфраструктураны үстерергә кирәк.
– Мин – җаным-тәнем белән туган ягыма береккән кешемен. Шуңа күрә Казанда укуны тәмамлау белән үк авылга кайтып төпләндем. Шушы авыл егетенә кияүгә чыктым. Ул да хәзерге вакытта Мәнәвездә эшли. Бүген авылда да рәхәтләнеп яшәргә мөмкинлекләр күп, дәүләт тә төрле яклап ярдәм итә. Мин дә, яшь белгеч буларак программада катнашып, миллион сум акча алдым. Аңа йорт салып кердек. Димәк, яшьләргә мөмкин кадәр күбрәк кызыксындыру чараларын уйлап табарга, мәктәпләрне торгызырга кирәк. Бала саны аз булса да, балалар бакчасы, башлангыч мәктәпләр ябылмасын иде. Ул үз авылында укыса, туган нигезе белән бәйләнеше көчлерәк булыр иде, – ди ул.
Әлмәт районының Бишмунча авылы җирлеге башлыгы, 33 ел дәвамында авыл хуҗалыгы өчен тырышып йөрүче Минфаяз Илалов әйтүенчә, бу – чыннан да, актуаль һәм һәр авыл кешесен борчый торган мәсьәлә.
– Яшьләр авылда калмый, чөнки хәзер аларны торак белән тәэмин итү программалары да юк. 2013 елда авылга мал табибы булып яшь егет кайткан иде. Тырышып-тырышып карасак та, менә шул булдыклы егетне йорт белән тәэмин итә алмадык. Соңгы елларда аннан башка бер генә белгеч тә кайтканы юк. Мәктәп укучылары, уку йортларын тәмамлаучылар белән сөйләшеп-сөйләшеп карыйбыз да, кызыксыну күрмибез. “Шәһәр һәм клуб ерак, хезмәт хакы аз”, – дип әйтәләр. Авыл халкының күбесе күпләп мал асрап, җиде-сигез сыер савып, сөт саткан акча белән тормыш алып бара. Дөресен генә әйткәндә, әгәр һаман да шулай дәвам итсә, мин авылның киләчәген күрмим. Инвесторлар җирләрне ала, ләкин берни дә утыртмый. Маллар да юк. Тугайлар, су буйлары буш. Авыл ягына караш төптән үзгәрергә тиеш. Авыл хуҗалыгы гына яшьләрнең мәнфәгатен канәгатьләндерми. Яшьләр өчен яңа программалар булдырырга кирәк. Моннан тыш, мәктәпләрне кыскарту, яңа төрле салымнар – барысы да авылларның киләчәгенә балта белән суга торган гамәлләр инде, – дип көрсенә Минфаяз Илалов.
Кайбыч районы башлыгы урынбасары Рәмис Хәялиев әйтүенчә, авылларны саклап калыр өчен “авылча тормыш рәвеше”н югалтмаска кирәк.
– Моңа гаилә, аның яшәү һәм эшләү рәвеше, социаль объектлар булуы, торак белән тәэмин итү керә. Ләкин ул кайчандыр әби-бабай яшәгән йорт та, ипотекага алынган фатир да булмаска тиеш. Һич югы 5–10 ел эшләгәннән соң бала-чагасы белән үзенә кала торган шартларда бирелсә яхшы. Аннан соң, авылны саклап калуда авыл хуҗалыгы продукциясе бәяләренең тотрыклы булуы да зур роль уйный. Димәк, авыл халкын, яшьләрне кызыксындыру чараларын уйлап табарга кирәк, – диде ул.
Гөлсинә Хәбибуллина, Зөһрә Садыйкова
(“Ватаным Татарстан”, /№ 76, 25.05.2019/)
Фото: ВТ