Раушания Юкачева. Бу исемне ишеткәч, күз алдыгызга кояш кебек балкып торган актриса килеп баса торгандыр. Тормышын, иҗатын күзәтеп баручылар исә аның хакында көчле рухлы, энергияле, ярдәмчел дип тә әйтер. Рух дигәнең ничек ныгый? Пәрдә артында ни хәлләр бар? Гомумән, театр дөньясы хатын-кыз актриса күзлегеннән нинди?
Татарстанның халык артисты Раушания Юкачева белән әнә шулар хакында сөйләштек. Әңгәмәнең күркәм сәбәбе дә бар – 23 мартта актриса “Ак калфагым төшердем кулдан” спектакле белән 60 яшьлек юбилеен билгеләп үтәчәк.
– Раушания ханым, хатын-кызга, нинди генә һөнәр иясе булса да, уңышка ирешү җиңел түгелдер дип уйлыйм.
– Җиңел түгел, әмма хатын-кыз барын да булдыра. Ир-ат, мәсәлән, максатына туры гына бара, хатын-кызның уңыш юлы тармаклы. Аңа җитмешкә бүленергә, туры юлыннан тайпылып, төрле тармакларга кереп чыгарга туры килә. Юлың озынрак булган саен, мәшәкате күбәя, әмма тормышның тәме арта гына.
– Үзегезгә театр дөньясына кереп китү авыр булдымы?
– Авыр дип әйтмим, әмма борма юллар аша килдем. Язмыш ничек куша бит… Өстәвенә без – әти-әни сүзеннән чыкмый торган авыл балалары. Мин дә, сүз тыңлап, элемтәчеләр техникумына укырга кердем. Анда ике ел укыганнан соң, йөрәккә операция ясатырга туры килде. Шуннан соң бер ел укырга ярамады. Өйдә тик ятасы килмичә, юри генә театр училищесына имтихан бирергә бардым. Ул сентябрь аенда оештырылган өстәмә имтихан иде. 37 кешедән бишебезне сайлап алдылар. Театр училищесын 22 кеше тәмамладык. Бу төркемнән сез Мәскәүдә яшәүче артист Роза Хәйруллинаны, драматург Рәдиф Сәгъдине, режиссер Нурания Җамалины беләсез. Кайберләребез исә училищедан соң башка һөнәр сайлады. Чөнки артист булган хатын-кызга көч кенә түгел, бик күп очраклыкларның да ярдәм итүе кирәк. Ярый ла минем ирем театр тормышын аңлый, сәхнә кануннарын, кайчак тәүлекләр буе эшләргә кирәклеген белә. Бу һөнәрне белмәгән ир-ат хатынын тәүлек буе эшләргә җибәрәме соң? Чөнки хатын-кызның иң беренче вазифасы – гаиләсен, балаларын кайгырту. Шуңа күрә театр дөньясында ялгыз хатыннар күбрәк. Ире – театр артисты, хатыны башка һөнәр иясе булган парларның гаиләсе нык булырга мөмкин әле. Әлеге дә баягы хатын-кызның мондый вәзгыятьләрне аңлау дәрәҗәсе зуррак.
– Шулай итеп, хисле, еш кына куш йөрәкле булырга туры килә торган һөнәр сайлагансыз…
– Әлбәттә, сәхнәдә йөрәгеңә бәргән вакыйга гына табигый, ихлас килеп чыга. Бәлки, бу – язмышыңа аваздаш хәлдер, ә бәлки, сиңа бөтенләй ят күренештер. Алай булса, күзәтәсең, образыңны тулы канлы иткәнчегә кадәр эзләнәсең. Аллага шөкер, рольләрем күп һәм төрле булды. Бала-чагадан башлап, төрле кичерешләрне башкарырга туры килде… Сезнең сорау Шәмсекамәремне искә төшерде. Мин бит аны башта уйный алмый аптырый идем. Хәзер булса, бәлкем, башка төрле дә эшләгән булыр идем. Әле күптән түгел генә сеңлемнең 20 яшьлек кызы юл казасында һәлак булды. Бу – безнең барыбыз өчен дә бик авыр хәсрәт. Үз кызымдай якын иде ул миңа. Шәмсекамәрнең дә күз алдында баласын суга төртеп төшерәләр. Репетиция вакытында тыным кысылып, буылып идәнгә егыла идем. Режиссер Празат Исәнбәт, нигә син шулай кабул итәсең, дип сүгә иде. Бердәнбер кызым күз алдына килә, ул бата төсле тоела, нишләтәсең. Празат абый, алайса, син – начар артистка, дип әйтә, бу вакыйга эчендә яшәргә, шул ук вакытта үзеңне читтән карап, боларның чын түгеллеген аңларга тиеш, ди иде.
– Празат Исәнбәт, Марсель Сәлимҗанов, Фәрит Бикчәнтәев. Бу режиссерларның һәркайсы – үзе бер чор. Алардан нәрсәләр алып калдыгыз? Сщлимҗановтан Бикчәнтәев чорына күчү авыр булдымы?
– Үзгәрешләрне табигый кабул иттем. Празат абыйда укыдым, Марсель абый белән башыннан ахырына кадәр бик күп эшләдем. Фәрит белән исә без – дуслар, без – бер чор балалары.
Празат абый Исәнбәткә “Бәхетсез егет” спектаклендә уйнатканы өчен рәхмәтем зур. Галиәсгар Камал әсәрләре театрда сирәк куела. Шуңа күрә андый спектакльләргә эләгеп каласың икән, ул – бик зур бәхет. Аның теле, сөйләм алымы, җөмләсенең аһәңе, моңы башка. Татар теленең байлыгын күрсәтер өчен мин Галиәсгар Камал әсәрләрен дәреслекләргә кертер идем. Празат абый “Таһир – Зөһрә”дә Зөһрә роленә билгеләп тә үсендерде. Гомумән, ул безнең буынны классикада тәрбияләде.
Марсель Сәлимҗанов – иң авыр чорда театрны саклап калган шәхес. Туксанынчы елларда без бер сезонга 7-8 премьера чыгара идек. Әгәр ай саен премьера булып тормаса, халыкны театрга китерү бик авыр иде. Ул вакытта бюджет оешмаларында акча юк, талонга яшәгән чор. Марсель абый спектакль артыннан спектакль чыгарды. Шуның белән театрны, драматургияне алып калды. Яңа әсәрләр туды, драматург буларак Зөлфәт Хәким, Мансур Гыйләҗев ачылды. Үзара сөйләшеп, шаярышып утырганда “Казан егетләре” туды һәм сәхнәгә менде. Анда бит рольләре дә артистларга карап язылды. Әйтик, Раушаниядән чыгып Фирдәвесне, Розадан – Асияне, Люциядән – Хәбибәне, Венерадан Фәүзияне язды. Егетләрне дә шулай, артистларны күзаллап язды Мансур. Аннары Зөлфәт Хәкимнең Марсель абый заказы белән язылган “Кишер басуы” һәм башка әсәрләре куелды. Марсель абый Ркаил Зәйдулла белән дә эшли башлаган, бик матур тандем барлыкка килгән иде дә бит. Марсель абыйның гомере кыска булды. Аларның “Саташкан сандугач” спектакле ул чорны шулкадәр тәңгәл чагылдыра иде. Мин анда җитәкчене уйнадым.
Фәрит – әйткәнемчә, яшьтәш. Бергә укмашып яшәгәнгә, без чорлар алмашуын сизмәдек тә. Артистка исә яңалык кызык, ул аны гомер буе көтә. Беләсеңме, минем уйналмаган бер ролем калган икән әле. Шәп кенә бер әбине уйныйсым килә.
– Әби роле проблема түгелдер инде ул?
– Проблема шул менә. Бүген иң зур проблема – әби роле. Әби генә түгел, хатын-кызга атап язылган пьесалар да юк. Син, карьера төзергә мөмкинлек бармы, дип сорыйсың. Ә бит драматург башлыча ир кеше вакыйгасын яза. Хатын-кыз анда ир образын тулыландыручы булып бара. “Әни килде” дисең. Анда да бит әни түгел, балалары ачыла. Анда ничә малай, ничә төрле кызыклы язмыш. Ә бармы шунда кызыклы хатын-кыз роле? Шул ук квартирант апа, шәфкать туташы, киленнәре – аларның бит язмышлары ачылмый. Хәтта Үзбәкстаннан кайткан Гөлчирәнең дә язмышы юк, иренең язмышы бәян ителә. “Татар хатыны ниләр күрми”не мисалга алыр идең, анда бичара хатын үлә дә, барыбер вакыйгалар иргә кайтып кала. Хатын-кыз образы Островский, Чехов әсәрләрендә бар. Алар исә бездә дистәләгән еллар куелмый. Ә бит тамашачы да, үзебез дә, тәнкыйтьчеләр дә роль аша фикер йөртә. Бүгенге драматург исә 30–40 яшьлек ирләрне, димәк, үзен чагылдыра.
– Димәк, хатын-кыз драматурглар юк.
– Андый драматург булса да, хатын-кыз проблемасын ача аламы әле ул, юкмы. Чөнки хатын-кыз һәрвакыт үзен икенче планда күрә.
– Тормышта да шулай: сез дә иң элек ирегез Николай Юкачевны кайгырткансыздыр.
– Әлбәттә, шулай. Хезмәт хакларын күтәрү турында сүз булса да, артист хатыннар иң элек ирләрен кайгырта. Мин дә шулай идем. Гәрчә ул чакта уйнала торган рольләрем иремнекенә караганда күбрәк булса да. Миңа Коля ышыгында яшәү кирәк иде. Ирем өчен күбрәк көрәштем һәм, исән булса, көрәшәчәк идем әле… Бөтен кеше дә көрәшче түгел. Мин шундый. Әмма беркайчан да үзем өчен сорамыйм, кеше өчен таулар күчерә алам.
– Ирегез белән партнер булган рольләр күп идеме?
– Бергә бик аз уйнап калдык. “Бәхетсез егет” һәм Әфган сугышына эләккән татар егетләре турында язылган “Зөлфия”дә (авторы – Кашшаф Әмиров) уйнадык. Аннан ул олыгаеп китте һәм комик рольләргә күчте. Миңа һаман да бала-чага, героиня рольләрен бирәләр иде. Героиня… Аннан да бушрак роль юк инде. Миңа язмышлы рольләр кызыграк.
– Бер-берегезгә рольләрне аңларга ярдәм итә идегезме?
– Николай – урыс милләтеннән. Аңа беренче мәлләрдә авыррак иде. Бигрәк тә Галиәсгар Камал әсәрләре катлаулы булды. Әмма тырышлыгы белән телне шулкадәр яхшы үзләштерде, күп кенә татарлардан әйбәтрәк сөйләшә иде. Ә татар театрын сайлавы болайрак: ул укырга кергәндә театр училищесында урыс төркеме булмаган. Аңа, татарча беләсең дип, татар төркемендә укырга тәкъдим иткәннәр. Барыбер армиягә китәсең бар, кайткач, кайда укыйсын үзең хәл итәрсең, дигәннәр. Өч ел хезмәт итеп кайтканнан соң, аңа чынлап та сайлау мөмкинлеге бар иде. Әмма без беренче көнне үк танышып өлгердек һәм бергә укырга булдык. Укып бетерүгә өйләнештек. Бергә 29 ел яшәп калдык. Быел аның фанилыктан китүенә 10 ел була. Бөтен авырлыкларны кичкәннән соң рәхәт тормышта, оныклар сөеп яшәр чак юкса. Үзем өчен түгел, аны рәхәттә яшәтәсем килә. Рәхәттә яши алмыйча китте. Бөтен нәрсә бар, ул гына юк.
– Югалту ачысын күтәрергә нәрсә ярдәм итә?
– Минем таянычым – театрым булды. Ун ел узып бара, кайбер мизгелләр кайтып-кайтып исемә төшә дә, бу ничегрәк булды соң әле, дип уйланам. Димәк, ул мәсьәләләргә мине катнаштырмаганнар, миннән башка хәл иткәннәр булып чыга. Бу миңа гына кагылмый, һәммә кешегә кагыла. Хәсрәттән йолкып чыгаручы да шушы театр булды.
– Кызыгыз нинди юнәлештә китте?
– Сәнгатьтән әллә ни ерак китмәде. Ул театрда үскән бала бит инде. Кечкенәдән сәхнәдә уйнады, бию түгәрәгенә йөрде. Аның өчен башка дөнья юк та. Шуңа күрә Мәдәният институтында менеджер-икътисадчы һөнәрен үзләштерде. Реклама – үзе бер сәнгать. Кызым да ире белән укыганда танышты һәм укып бетергәннән соң өйләнештеләр. Аның ире – элемтә компаниясенең төбәк бүлеге директоры. Һөнәре буенча бер урында гына яшәмиләр. Элегрәк Ерак Көнчыгышта яшәсәләр, хәзер көньякка күченделәр. Кыскасы, аларның да тормышы тәгәрмәч өстендә үтә. Ике оныгым бар. Алар да сәхнәдә үсә. Беренче сыйныфта укучы оныгым шәһәр буенча нәфис сүз бәйгесендә беренче урын алды. Минем өчен бик сөенечле хәбәр инде бу.
– Әби ролендә уйныйсым килә, дидегез. Сезнең энергия әби роленә бик туры килеп бетми дә кебек.
– Рәхәтләнеп көлдердең. Миндәге көчне чыгарып бетерерлек рольләр булмады, ахрысы. Шуңа күрә мин гомер буе ике эштә эшләдем. Моңа карап гаиләм, балам беркайчан да беренче урында булудан туктамады. 1989 елда “Балачак” студиясе ачылды, аны җитәкләдем. Шамил абый Закиров директор булганда урынбасары булып эшләдем. Шәһәр филармониясе директоры булдым. Ирем авырый башлагач, аннан гариза язып киттем. Гомумән, бервакытта да урынга ябышып ятмадым. Юкка гариза язасың, моннан китсәң, кемгә кирәк син, дип әйтүчеләр дә була иде. Ләкин бервакытта та озак эшсез утырмадым, икенче берәү чакырып ала иде. Иремне югалтуны бик авыр кичердем. Бу яктан Шамил абый – бик сизгер кеше. Чакырып алды да, өйдә елап утырудан мәгънә юк, әйдә эшкә тотын, дип үгетләде. Шулай итеп, Театр әһелләре берлеге рәисе урынбасары булып эшләдем. Анда биш ел эшләгәннән соң, сайлаулар үткәч, үзем өчен яшәргә кирәк дип, берлектән киттем. Шул арада институтта югары белем алырга да өлгердем.
– 8 Март – Хатын-кызлар бәйрәме. Сез бу бәйрәмне кабул итәсезме?
– Бүген, менә хәзер яшәргә, үз-үзең, әйләнә-тирәң белән ихлас булырга кирәк. Гомерне ясалма әйберләргә, ялтыравыкка сарыф итәргә ярамый. Бу бәйрәм дә ясалма. Туган көн үткәрүләрне дә бик кабул итеп бетермим. Менә бу юбилей кичәсен дә үткәрүдән алдан баш тарткан идем. Фәрит Бикчәнтәев, Илфир Якупов, ул бит театрга кирәк, дигәч, күндем. Бу сөйләшү булганда гаиләнең кайгылы мәле иде. Шуңа күрә төрле спектакльләрдән өзекләр, уен-көлке белән түгел, 60 яшьлегемне тулы спектакль белән билгеләргә булдык. Илдар Юзеев әсәре буенча куелган “Ак калфагым төшердем кулдан” – милләтнең бүгенге халәтенә җавап ул. Минем ролем – телевидение алып баручысы Клара Измайлова – билгеле, аһ иткән роль түгел. Әмма спектакльнең фикере бик зур. Ул бит аеры-чаеры йөргән халәтебезне, тотрыксызлыгыбызны, укмашуга сәләтсезлегебезне күрсәтә. Тамашачы аннан фикер алып, уйланып китәр дип ышанам. Миңа шунысы кыйммәт.
(Гөлинә Гыймадова/“Ватаным Татарстан”, /№ 34, 08.03.2019/)